Historia Suwalszczyzny

Tereny Suwalszczyzny porośnięte zwartą puszczą, stały się przedmiotem zasiedlenia już w IV w. p.n.e..

Przybyły tu znad Niemna i Mazur niewielkie grupy rodowe Bałtów Zachodnich – protoplastów Prusów i Jaćwingów. Osadnictwo z tego okresu można nazwać wyspowym. Osiedla mieszkalne składały się z 5 – 8 domów ustawionych na drewnianych rusztowaniach w zarastających zatoczkach jezior. Osiedla obronne były natomiast usytułowane na wysokich wzgórzach, otoczone płotem palisadowym i chronione u podnóża osadami obronnymi lub przynajmniej jedną osadą obronną.

W początkach II w n.e. w okresie wpływów rzymskich (I – IV w. n.e.) nastąpił złoty wiek kultury Prusów i Jaćwingów. Objawiało się to masowym wytopem żelaza z rud darniowych (m.in. Osinki), używaniem broni i narzędzi żelaznych. W I i II w. zaczął funkcjonować BURSZTYNOWY SZLAK łączący Imperium Rzymskie z Sambią, Mazurami i Litwą. To wszystko wpłynęło na rozwój gospodarczy Jaćwieży. Rozwinęło się rolnictwo – hodowano: owce, bydło, świnie, tarpany, uprawiano: pszenicę, jęczmień, proso, żyto, groch. Rozwinęło się także rękodzielnictwo – tkactwo i przerób owczej wełny. Wyodrębniły się bogate rody, o czym świadczą znalezione w Szwajcarii (miejscowość pod Suwałkami) pochówki „książęce” wraz z ozdobami i bronią inkrustowaną srebrem.

Z okresu II-IV w. n.e.

Na Suwalszczyźnie i wschodnich Mazurach rozpoznano ponad 20 cmentarzysk kurhanowych. Kurhany to kamienno-ziemne kopce o wysokości do około 0,5 – 0,8 m i średnicy kilku-kilkunastu metrów, często obłożone jeszcze głazami na wierzchu. Pod tym stropem grobowca, znajdowała się jama, gdzie chowano urnę z prochami (często w kształcie skrzyni) lub zwłoki wraz z ozdobami, narzędziami lub uzbrojeniem. Zdarzały sie także pochówki końskie z uprzężą (groby w Szwajcarii). Kurhan jest tym większy (u podstawy) im ważniejsza osoba w nim pochowana (kurhan znaleziony w Szwajcarii ma 30 m średnicy u podstawy). Takie bogactwo wskazuje, iż w II i IV w. Osinki (miejscowość obok Szwajcarii) było centrum organizacyjne obszaru nad górną Czarną Hańczą.

W czasie wędrówek ludów (V-VI w.) na Suwalszczyznę wkroczyło nowe osadnictwo. Są to fale grup Bałtów uciekających pod naciskiem Słowian z Polesia i Nadnieprza. Zajmują oni Suwalszczyznę, a także wschodnią Litwę i Łotwę. Tworzy się wczesnośredniowieczna społeczność jaćwieska. W VI i VII w. zaczyna się upowszechniać na tych terenach technika koła garncarskiego. Zmienia się również rytuał pogrzebowy. Powstają cmentarze typu „prudziskiego” tylko ze spalonymi szczątkami bez ozdób i broni.

W średniowieczu (VII-XIII w.)

można mówić, iż ziemie jaćwieskie są społecznie i klasowo skrystalizowane. Podzielone na włości (kroniki XIII-wieczne wymieniają 15 włości jaćwieskich), z centrami administracyjno-gospodarczymi mieszczącymi się w obronnych grodach i dokonują silnego rozwoju gospodarczego. Wszystkich takich centrów było 80, w tym na ziemiach polskich 40. Liczbę ludności zamieszkującą Jaćwież w tym okresie ocenia się na około 50 tysięcy.

Wiara Jaćwingów była typowo politeistyczna. Czczono ciała niebieskie: słońce, księżyc i gwiazdy, zjawiska przyrodnicze: gromy i błyskawice oraz żywioły: wodę i ogień. Wierzono także w demony i bóstwa opiekuńcze. Przyszłość przepowiadali wróżbici i zaklinacze wężów. Wąż i kozioł były zwierzętami świętymi. Wiara w życie pozagrobowe i reinkarnację, nakazywały wyposażać zmarłych w przedmioty codziennego użytku. Nie budowano świątyń. Gromadzono się przy świętych drzewach i lasach, gdzie płonęły wieczne ogniska strzeżone przez kapłanów. Tam dokonywano obrzędów i składano ofiary – którymi byli również ludzie.

Plemię Jaćwieskie było bardzo waleczne i nieokiełznane, prowadzące wiele wojen. W X – XII w. Jaćwingowie organizują liczne łupieżcze wyprawy na okoliczne ziemie ruskie i polskie. Wyprawy te nie uchodzą im bezkarnie. Pomimo to w XIII w. następuje zdecydowane nasilenie takich wypraw. Przyczyną było powstanie Wielkiego Księstwa Litewskiego i wykorzystywanie Jaćwingów jako „poborowych” przeciwko mieszkańcom okolicznych ziem.

W połowie XIII w.

nastąpiło zbliżenie Jaćwieży do książąt mazowieckich. Jaćwingowie zgodzili się na misje, powołano nawet biskupa Jaćwieży. Niestety działania chrystianizacyjne nie powiodły się. Jaćwież nie była wystarczająco zorganizowa, a poz tym następowały liczne spory kompetencyjne pomiędzy Polską i Rusią. W tym okresie również dotarła do ziem Bartów i Galindów (obecnie Mazur) posuwająca się od zachodu ekspancja krzyżacka. W l. 1248 -1255 ruszyły na Jaćwież wyprawy koalicyjne (polsko-rusko-krzyżackie). W pierwszej z nich padła siedziba kunigasa (księcia) Stekinta – Raj. Południowi Jaćwingowie uznali wówczas zwierzchność mazowiecko – ruską.

Walki o terytorium Jaćwieży Krzyżacy rozpoczęli na dobre w l. 1267-1277. W 1283 r. Krzyżacy przez 8 miesięcy oblegali najważniejszą twierdzę Jaćwingów (Góra Zamkowa w Szurpiłach). Twierdza Cresmen-Szurpiły zdobyta została dzięki zdradzie kilku wojowników jaćwieskich. Tu dokonał się koniec Jaćwieży. Gród nie został odbudowany. Kto przeżył uciekł. Pojmani zostali wysiedleni i odesłani na Sambię.

Okres następnych 150 lat

to tak zwana „pustka plemienna”. Nie prowadzono tu wtedy osadnictwa. Resztki Jaćwingów podporządkowały się władzom krzyżackim i powoli traciły swą odrębność kulturową i językową. Istnieją prawdopodobne przypuszczenia, iż takimi byli Wigranie – mieszkańcy jednej z wysp na jeziorze Wigry. Zostali oni wysiedleni dopiero w pierwszej połowie XV w., gdy rozpoczęto budowę myśliwskiego dworu królewskiego. Spuścizną po nich są przetrwałe do dziś i funkcjonujące nazwy miejscowości i jezior, a także nazwisk – m.in.: Gatne, Zelwa, Gremzdy, Pierty, Turtul, Wigry, Waraksa, Kardel, Biłda, Gorlo. W tym czasie (XIV – XV w.) o ziemie Jaćwieży trwały walki pomiędzy Krzyżakami i Litwinami. W 1422 r. (27 września) Zakon Krzyżacki i Litwa zawarły pokój nad jeziorem Melno (obecnie Mełno). Ustalono wtedy granicę, która jako polsko-niemiecka przetrwała do wybuchu II-giej wojny światowej.

LATA 1422-1800

Po przejęciu terenów Suwalszczyzny przez Litwę – od 1422 r. znalazły się one w województwie trockim. Nieprzebyte bory podzielono na mniejsze puszcze. Tak powstały trzy długie puszczańskie pasy. Obszary te – choć miały swoich namiestników i leśniczych były również okręgami administracyjnymi – powiatami: mereckim, przełomskim i grodzieńskim. Rozpoczął się wówczas okres zasiedlania. Nastąpiły także liczne nadania dóbr.

Nowy etap osadniczy na tych ziemiach nastąpił po ich przejściu w ręce królowej Bony w 1524 r. Wtedy to powstaje parafia w Bargłowie i prawa miejskie otrzymuje Augustów. Tworzone są nowe wsie. Można powiedzieć, iż na początku XVII stulecia olbrzymi pierścień obecnej Suwalszczyzny był już skolonizowany. Środek regionu objęły dopiero kolejne fazy osadnicze – kamedulska i rządowa.

Bardzo ważnym wydarzeniem dla losów Suwalszczyzny stało się przekazanie w 1667 r. przez króla Jana Kazimierza wyspy Wigry zakonowi Kamedułów. Zakonnicy stali się właścicielami dwóch potężnych leśnictw wraz z dworami i wsiami należącymi do nich – przełomskiego i perstuńskiego. Tam, gdzie lasy były wycięte Kameduli zakładali wsie. Powstały wówczas m.in. Suwałki, Biała Woda, Magdalenowo, Krzywe i inne.

Sytuacja administracyjna i polityczna zmieniła się po III rozbiorze Polski. Suwalszczyzna weszła w skład Prus, które ze swych nowych nabytków stworzyły prowincję – Prusy Nowowschodnie. Obejmował ją departament białostocki, powiat wigierski z siedzibą w Suwałkach. Majątek kamedułów został skonfliskowany (1796 r.), a sami zakonnicy wysiedleni. Na półwyspie Wigierskim, w budynkach poklasztornych umieszczono siedzibę biskupią nowoutworzonej diecezji wigierskiej.

LATA 1800-1920

W 1807 r. w wyniku wojny francusko-prusko-rosyjskiej Suwalszczyzna została wyzwolona. Traktat z Tylży ustanawiał z ziem zaboru pruskiego Księstwo Warszawskie. Suwalszczyzna znalazła się w powiecie sejneńskim, za wyjątkiem samych Suwałk, które zostały przyłączone do powiatu dąbrowskiego.

W 1815 r. Kongres Wiedeński ustanowił Królestwo Polskie. Obejmowało ono także Suwalszczyznę – jako województwo augustowskie z siedzibą w Suwałkach.
W powstaniu listopadowym i styczniowym północna Suwalszczyzna nie odegrała większej roli – znaczną natomiast Puszcza Augustowska wraz z dolinami Biebrzy. Ukrywali się tam powstańcy. W samych Suwałkach wydawano pismo (1830-1831) powstańcze „Goniec Województwa Augustowskiego”.

Dwa pierwsze dzisięciolecia istnienia Królestwa Polskiego zaznaczyły się na Suwalszczyźnie znacznym ożywieniem gospodarczym. Prosperował handel przygraniczny – w dużym stopniu przemyt – z Prusami, rozwijało się włókiennictwo, prowadzono na dużą skalę hodowlę lnu. Właściciele największych w tym regionie majątków ziemskich – hrabia Karol Brzostowski w Sztabinie oraz hrabia Ludwik Michał Pac w Dowspudzie – zaprowadzili w swoich dobrach nowoczesne formy gospodarowania.

Wprowadzono płodozmian (co było rzadkością w tamtym okresie w Polsce), osuszanie gruntów podmokłych, odkwaszanie gleby, nawożenie torfem oraz tzw. kompostowanie. Rewelacją było także wprowadzenie młockarni stałych – napędzanych kieratem lub kołem młyńskim.

Wielkim przedsięwzięciem Królestwa na tych terenach była budowa Kanału Augustowskiego w l. 1823-1839. Nie spełnił on jednak pokładanych nadziei na ożywienie gospodarcze regionu. Także uprzemysłowione dobra pacowskie – skonfliskowane po powstaniu styczniowym – zostały zmarnowane. Podobnie stało się z dobrami hr. Brzostowskiego – po jego śmierci. Suwalszczyzna stała się krainą biedną – odsunietą od głównych szlaków komunikacyjnych, z wytrzebionymi lasami i ziemią dającą mizerne plony. Jednynie Suwałki – siedziba urzędników gubernii oraz carskiego garnizonu – systematycznie się rozwijały. Zbudowano wówczas wiele budynków użyteczności publicznej: szkołę, urzędy administracji i sądu, pocztę oraz szpital. W 1899 r. uruchomiono odnogę kolei żelaznej warszawsko-petersburskiej.

Na początku 1915 r. Niemcy wyparli Rosjan z Suwalszczyzny. Toczono cieżkie walki, które między innymi spowodowały zniszczenie klasztoru pokamedulskiego i kościoła na Wigrach. Niemiecki zarząd przetrwał do 1919 r., gdy po podpisaniu traktatu wersalskiego Niemcy wycofali się z Suwalszczyzny i przekazali ją władzom litewskim w Kownie. Wówczas nastąpiły liczne walki o te tereny pomiędzy Polska, a Litwą. Ostatecznie 7 października 1920 r. podpisano ugodę w Suwałkach, przywracając granicę zgodną z decyzją koalicji z 1919 r. (linia demarkacyjna). W okresie międzywojennym Suwalszczyzna znajdowała się w województwie białostockim.

LATA 1920-1939

Suwalszczyzna w okresie międzywojennym to zacofany gospodarczo i społecznie skrawek Polski, tzw. Polska”B”. Jedynym liczącym się bogactwem było drzewo Puszczy Augustowskiej, uzyskiwane przez dwa duże państwowe tartaki – w Augustowie na Lipowcu i Płocicznie nad Wigrami oraz kilka pomniejszych – prywatnych. Drzewo w postaci desek i bali eksportowano do 9 krajów – m.in. Anglii i Belgii, a nawet Afryki i Australii. Znaczne korzyści przynosiło również rybołówstwo jeziorowe, a także eksport raków i dziczyzny. Ludność czerpała zyski ze sprzedaży jagód, grzybów oraz orzechów. Większych majątków nie było na Suwalszczyźnie wiele.

Przemysł i rzemiosło tworzyły: 1 browar, 28 mleczarni, 13 masarni, 36 piekarni, 4 fabryczki cukru, 1 wytwórnia win, 4 olejarnie, 25 młynów, 7 cegielni, 2 tartaki, 3 garbarnie.

W latach dwudziestych rozpoczęto popularyzować jeszcze jedno bogactwo Suwalszczyzny – jej walory turystyczno – wypoczynkowe. Powstały bazy wypoczynkowe wielu organizacji, m.in. Związku Nauczycielstwa Polskiego, ZHP. Działało także Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. W 1920 r. nad Wigrami została utworzona naukowa stacja hydrobiologiczna, którą kierował Alfred Lityński.

LATA 1939-1944

Zmiany przyniósł wybuch II wojny światowej. Najpierw Suwalszczyzna stała się miejscem wpływów radzieckich (po opuszczeniu jej przez wojsko polskie, które wycofało się za linię Narwi). Po 20 września 1939 r. Armia Czerwona wkroczyła do Suwałk. Niemcy jednak domagali się od Rosjan powiatu suwalskiego dla siebie, podając jako powód roszczeń jej walory przyrodnicze. Podpisany w Moskwie układ radziecko-niemiecki o „Przyjaznych granicach” zawierał załącznik, w którym Stalin czynił prezent Ribbentropowi, oddając Suwlaszczyznę Niemcom. Zajęli oni Suwałki 12 października 1939 r. Rządy hitlerowskie nie różniły się od tych sprawowanych na innych okupowanych ziemiach polskich. Polegały na sianiu terroru wobec ludności cywilnej, wywozie do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe w głąb Rzeszy oraz na eksterminacji Żydów i inteligencji polskiej.

Wtedy to zaczęły się organizować grupy konspiracyjne. Pierwsza powstała w Suwałkach już w październiku 1939 r. z inicjatywy byłego kap. Stanisława Bielickiego i przyjęła nazwę Tymczasowej Rady Ziemi Suwalskiej. Wiosną 1940 r. zaczęły działać trzy inne grupy konspiracyjne:”Burza”, „Sęp ” i „Profesor”. Poprzez inwigilację grupy te uległy przetrzebieniu. Nastąpiły aresztowania i wyroki skazujące na śmierć. Wielu wywieziono do obozów koncentracyjnych. Armia Krajowa prowadziła na Suwalszczyźnie walkę od 1942 r. Działały tu oddziały „Żwirki”, „Romana”, „Leśniczego”, „Konwy”, „Orkana”, „Jastrzębia”, „Żytniewskiego”. Oddziały te do października 1944 r. przeprowadziły 116 akcji zbrojnych, potyczek i bitew. Po paździeniku 1944 r., gdy Armia Czerwona wyzwoliła Suwalszczyznę nastąpił czas władzy ludowej.

OKRES PRL

Po II wojnie światowej, Suwalszczyzna znalazła się w województwie białostockim. W wyniku reformy rolnej z 1946 r. około 500 rodzin chłopskich z powiatów suwalskiego i augustowskiego otrzymało ziemię z rozparcelowanych majątków ziemskich.

Jednak zdecydowane ożywienie gospodarcze nastąpiło na tych terenach w zasadzie dopiero w latach siedemdziesiątych, gdy powstały zakłady „Kolbet”, „FaDom”, Suwalska Fabryka Mebli, Zakłady Drobiarskie oraz Spółdzielnia Mleczarska „Sudowia”. W 1975 r. powstało województwo suwalskie z siedzibą w Suwałkach.

WSPÓŁCZESNOŚĆ

W 1998 r. przywrócono powiaty, a Suwalszczyznę włączono do województwa podlaskiego. Natomiast rok wcześniej – jeszcze za czasów województwa suwalskiego – powołano do życia Euroregion Niemen – ponadpaństwową strukturę mającą na celu stworzenie współpracy gospodarczej pomiędzy regionami sąsiadujących ze sobą czterech państw: polskiej Suwalszczyzny, powiatów Alytus i Mariampol (Litwa), okręgu kaliningradzkiego (Rosja) i województwa grodzieńskiego (Białoruś).

Źródła:

J.Bacewicz, Podstawy wiedzy regionalnej. Ziemia suwalska , Wydawnictwo „Siew”, Słobódka 2002
K. i T. Krzywiccy, Suwalszczyzna, Zaniemenie Przewodnik, Agencja DT, Białystok 1999
S.Maciejewski, Po ziemi suwalskiej Przewodnik Turystyczny, Wydanie drugie, Wydawnictwo Hańcza, Suwałki 1998