Suwalszczyzna to Pojezierze Suwalskie, Pojezierze Augustowskie oraz Pojezierze Sejneńskie.

Pojezierze Suwalskie – według podziału fizjograficznego – tworzą dwa mezoregiony – Pojezierze Zachodniosuwalskie i Pojezierze Wschodniosuwalskie. Zachodniosuwalskie obejmuje obszar wsparty od północy o Puszczę Romincką, a od zachodu o Pojezierze Ełckie. Od południa ogranicza je Równina Augustowska, zaś od wschodu sąsiaduje z Pojezierzem Wschodniosuwalskim. Na obszarze Pojezierza Zachodniosuwalskiego daje się wyróżnić trzy mikroregiony: Wyniesienie Oleckie, Garb Przerośli oraz Pagórki Przebrodzkie. Charakteryzuje je pejzaż śródpolny z niewielkimi lasami, głębokimi rynnami rzek i jezior, morenowymi wyniesieniami i miasteczkami: Bakałarzewem, Filipowem i Przeroślą. Pojezierze Wschodniosuwalskie rozciąga się na wschód od doliny Czarnej Hańczy, wzdłuz pogranicza polsko-litewskiego, a od południa przechodzi w Równinę Augustowską. Można tu wyróżnić cztery mikroregiony: Garb Wiżajn, Wzgórza Jeleniewskie, Pojezierze Wigierskie i Pojezierze Sejneńskie.

Obecny krajobraz Suwalszczyzny jest efektem ostatniego zlodowacenia, zwanego bałtyckim fazy pomorskiej (12-10 tys. lat temu – epoka plejstocenu) oraz epoki polodowcowej (holocenu), która trwa od dziesięciu tysięcy lat – aż do dzisiaj.

Historia geologiczna tych terenów sięga okresu prekambru (570 mln – 3 mld lat). Ze skał tej epoki zbudowane jest krystaliczne podłoże – peryferyczna część wielkiej platformy wschodnioeuropejskiej. W rejonie Suwalszczyzny i Zaniemenia platforma ta jest wyniesiona i stanowi tzw. wyniesienie suwalsko-mazurskie. W skałach podłoża – norytach i anortozytach występują słynne suwalskie rudy żelaza (okolice Jeleniewa, Szurpił i Udrynia), dotychczas nie ekspoloatowane. Ponad nimi są skały osadowe – przeważnie piaskowce, iłowce, mułowce, wapienie, margle i opoki. Są to osady pochodzące od kambru do trzeciorzędu (550 mln – 60 mln). W okresie czwartorzędu, a dokładnie zimnym okresie zwanym plejstocenem lub epoką lodową nastąpiło kolejno po sobie 6 zlodowaceń (glacjałów). W okresach cieplejszych lądolody topniały i wycofywały się na północ – do Skandynawii. Na zlodowacony wcześniej teren wkraczała roślinność i rozwijały się lasy. Grubość pokrywy osadów czwartorzędowych na terenie Suwalszczyzny waha się od około 70 m do ponad 300 m (okolice Wiżajn).

Dzisiejsza rzeźba terenu Suwalszczyzny ukształtowana została poprzez ostatni skandynawski lądolód – zlodowacenie Wisły. Lądolód ten nasuwał się dwukrotnie na te ziemie – 60-65 tys. lat temu oraz 22-13 tys. lat temu. Po okresie postoju czoła lodu na linii maksymalnego zasięgu, nastąpiła jego stopniowa recesja, przerywana kolejnymi postojami. Podczas postoju czoło lądolodu wykonywało nieraz ruchy oscylacyjne – cofnięcia do tyłu i pchnięcia do przodu. Ruchy te powodowały zaburzenia wcześniej złożonych osadów. W ten sposób lądolód dokonał profilowania tego terenu. Pozostawił po sobie: jeziora, rynny lodowcowe oraz tak zwane „oczka polodowcowe” – niewielkie zagłębienia bezodpływowe, czasem wypełnione wodą. Pozostałością są także wysoczyzny lodowcowe, moreny czołowe, moreny martwego lodu, kemy, ozy i sandry. Również głazy narzutowe – przyniesione z środkowej Szwecji, Wysp Alandzkich i z dna Bałtyku – są świadkami jego ogromnej dynamiki.

WODY Suwalszczyzny

Północno-wschodnia Polska obejmuje część trzech dużych dorzeczy zlewiska Bałtyku: Wisły, Pregoły i Niemna. Największymi rzekami są: Biebrza, Czarna Hańcza, Szeszupa i Rospuda. Również ważnym elementem hydrografi regionu jest Kanał Augustowski.

Rzeki Suwalszczyzny oznaczają się specyficznym rytmem stanu wody i przepływu. Na rzekach pojeziernych maksymalny stan wody występuje w sierpniu – związane jest to z zarastaniem ich koryt roślinnością, powodującą podnoszenie się zwierciadła wody o 20-30 cm. Drugorzędny stan wysoki występuje w zimie lub na wiosnę. Najniższy stan wody występuje jesienią.

Jeziora Suwalszczyzny prezentują dużą różnorodność. Najwięcej jest rynnowych, pokazujących kierunek odpływu wód lodowcowych. Inne leżą w równoleżnikowych dolinach marginalnych. Istnieją również jeziora wytopiskowe – rozległe i płytkie o kształtach zbliżonych do owalu oraz tzw. „oczka polodowcowe” i „suchary” zanikające, torfowe jeziorka o brunatnej wodzie.

Jeziora wykazują dużą zmienność cech limnologicznych – na przykład przeźroczystość, która waha sie od 0,2 m do 10 m i zależy od typu jeziora i pory roku.
Ze względu na nasycenie zbiorników wodnych „żyznością” roślinną – trofią – można wyodrębnić cztery typy jezior:

• oligotroficzne (duża czystość i przejrzystość wód, skąpa trofia), na przykład: jez. Hańcza, jez. Rospuda, jez. Garbaś, jez. Ożewo, fragmenty jez. Wigry,
• eutrotoficzne (bogata trofia, małe natlenienie wody i słaba jej przezroczystość), na przykład: jez. Jemieliste, jez. Pobondzie i wiele innych,
• mezotroficzne (pośrednie między oligotroficznym, a eutrotoficznym), na przykład: jez. Szelment Wielki, jez. Kamienne, jez. Boczne,
• dystroficzne (małe jeziorka śródleśne, słabo natlenione, nieżyzne, o kwaśnej wodzie) – „suchary” w lasach nadwigierskich i w dolinie Wiatrołuży.

Rybacy natomiast, dzielą jeziora w zależności od rodzaju gatunków ryb w nich występujących. Rozróżniamy więc jeziora:

• sielawowe – najgłębsze o małej trofii,
• leszczowe – mezotroficzne, o średniej głębokości 20 m,
• sandaczowe – średnioeutroficzne, o głębokości 10-15 m,
• linowo-szczupakowe – eutroficzne, o średniej głębokości 6-10 m, oraz
• karasiowe – płytkie, silnie eutroficzne.

Na Suwalszczyźnie występują wszystkie wyżej wymienione typy jezior.

Temperatura wody na dnie najgłębszych jezior wynosi : 4 – 6 ° C, natomiast temperatura przy powierzchni latem, waha się od 18 ° do 21° C. Zalodzenie jezior trwa średnio od początku grudnia do połowy kwietnia. Jeziora ze względu na swe usytuowanie tworzą tak zwane zespoły jezior, dla których przyjęły się nazwy m.in.: jeziora smolnickie, filipowskie, huciańskie, szurpilskie, wigierskie, pierciańskie.

Do największych jezior pod względem powierzchni należą:

• Wigry – 2117 ha
• Szelment Wielki – 356,1 ha
• Rospuda (Filipowska) – 334 ha
• Hańcza – 304,4 ha

Najgłębszymi są:

• Hańcza – 108,5 m
• Wigry – 73 m
• Ożewo – 55,5 m
• Białe (Filipowskie) – 52 m
• Garbaś – 48 m

Najwyżej położone nad poziomem morza:

• Pobłędzie – 253,5 m
• Wersele – 252,1 m
• Mauda – 246,8 m
• Wiżajny – 241,9 m

W l. 1825-1839 wybudowano Kanał Augustowski, łączący Biebrzę z Niemnem. Całkowita jego długość wynosi 101 km, z czego w obecnych granicach Polski znajduje się odcinek o długości 82 km. W skład kanału wchodzi skanalizowana rzeka Netta, jeziora augustowskie i dolny odcinek Czarnej Hańczy. Na całej długości kanału istnieje 18 śluz, z czego 14 w granicach Polski. Pokonują one różnice poziomów 15 m od strony Biebrzy do najwyżej położonego punktu w okolicach jeziora Serwy, a od strony Niemna 41 m.

KLIMAT Suwalszczyzny

Suwalszczyzna odznacza się najsurowszym klimatem w kraju, z wyjątkiem gór, gdzie temperatury są uzależnione do wysokości nad poziomem morza. Średnia roczna temperatura w rejonie Olecka i Suwałk wynosi poniżej 6°C, gdy już w rejonie Warszawy 7,5° C. Powoduje to temperatura panująca zimą. Średnia miesięczna temperatura stycznia spada poniżej -4° C, a nawet do -4,5°C. Zima trwa tu 2 do 3 razy dłużej niż na zachodnich krańcach Polski. Natomiast średnie temperatury najcieplejszych miesięcy na wschodzie i zachodzie Polski są podobne i wynoszą 17-18° C. Okres zimy – tzn. średnia dobowa temperatura poniżej 0°C – trwa od 100 do 120 dni. Pokrywa śnieżna zalega średnio od 76 do 96 dni w ciągu roku. Zwykle pojawia się ona w końcu listopada i znika na przełomie marca i kwietnia.

Roczne sumy opadów wahają się od 550 do 700 mm, wykazując zależność od ukształtowania terenu i wyniesienia nad poziom morza. Największe opady regionu notowane są na Garbie Szeskim – 700 mm, mniejsze – 600 mm na znacznej części pojezierza. Przeciętna liczba dni z opadem waha się do 170 do 190 w ciągu roku. Największą liczbę dni z opadami wykazują miesiące – listopad, grudzień i styczeń – najmniejszą zaś – kwiecień i maj.

Specyfika klimatyczna północno-wschodniej Polski wyraża się w jej względnym kontynentaliźmie. Objawia się to: długą zimą, stosunkowo krótkim przedwiośniem, najkrótszym w Polsce okresem wegetacyjnym (poza górami) i najniższymi średnimi rocznymi temperaturami (tu znajduje się polski biegun zimna – Wiżajny).

ŚWIAT ROŚLIN Suwalszczyzny

Składnikami współczesnej szaty roślinnej Suwalszczyzny są biocenozy naturalne (leśne, wodne i torfowiskowe) oraz przekształcone przez człowieka (polne i łąkowo-pastwiskowe).

Flora Pojezierza Suwalskiego jest bardzo specyficzna. Znajduje się pod wpływem klimatu północnego i jej skład gatunkowy jest inny od pozostałych części Polski. Występują tu gatunki borealne i subborealne, jak świerk pospolity i rzadkie: brzoza niska i wierzba lapońska. Botanicy odnaleźli ponad 100 gat. bardzo rzadkich roślin – w tym około 40 pod ścisłą ochoną (m.in. bluszcz pospolity, widłaki, grążel żółty, rosiczki, grzybień biały, konwalia, paprotka zwyczajna).

Na Suwalszczyźnie można wyróżnić obecnie jedynie dwa duże kompleksy leśnie – Puszczę Augustowską i Puszczę Romnicką. Fragmentami dawnych puszczańskich siedlisk są obecnie lasy – szypliskie, poszeszupskie, kadaryskie, dzierwańsko-smolnickie, lasy okolic wsi Szwajcaria oraz lasy nad jeziorem Garbaś i na północ od Jeziora Rospuda. Oprócz nich Suwalszczyzna jest bogata w zagajniki, lasanki, pasy drzew liściastych – to właśnie sprawia wrażenie, iż ziemia suwalska jest lesista.

Suwalskie lasy to ekosystemy typowe dla borów nizinnych. Występują w następujących postaciach:

• bór świeży – przewaga świerka, trochę sosny z domieszką brzozy brodawkowatej; podszyt z jałowca, kruszyny i dębu; runo bogate w borówkę czarną, brusznicę, malinę, konwalię oraz liczne gatunki grzybów,
• bór wilgotny – przewaga sosny i brzozy z domieszką świerka – typ boru charakterystyczny dla Puszczy Romnickiej,
• bór bagienny – głównie sosna i bzoza, poszycie z borówki zwyczajnej i bagiennej, brusznica,
• bór mieszany – o różych odmianach siedliskowych – różnie z przewagą sosny lub świerka w zależności od miejsc występowania; w podszyciu boru mieszanego rośnie obficie leszczyna,
• las świeży – zachowuje równowagę między świerkiem a sosną; w lesie wilgotnym przeważa olcha nad świerkiem,
• las mieszany – występuje w odmianach siedliskowych: świeży, bagienny i wilgotny,
• lasy grądowe – występują rzadko, zostały wykarczowane pod grunty orne, ponieważ miały dobrą glebę; w grądach pojawia się grab zwyczajny, dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, klon, wiąz górski i jesion,
• łęgi jesionowo-olszowe – występują w miejscach o wysokim poziomie wód gruntowych – nad rzekami Czarna Hańcza i Kamionka.

Tereny odlesione – pola orne, łaki pastwiska, nieużytki, ogrody i sady – to ważny element roślinnego pejzażu. Wyróżnia się wśród niego dwa typy zbiorowisk roślinnych – gatunków tubylczych – oraz tych, które przywędrowały wraz z człowiekiem – osadnikiem. Rośliny miejscowe porastają miedze, przydroża, łąki. Rośliny synatropijne („osiedleńcze”) to głównie gatunki uprawne, którym towarzyszą chwasty – koniczyna pagórkowata, lucerna, krwawnik, macierzanka, chabry, dziurawiec, mlecz i inne zioła.

Torf jest materiałem osadowym, zawierającym około 30 procent węgla. Ma pochodzenie roślinne. Powstaje w miejscach o dobrym nawodnieniu – w zatokach rzek, na bagnach i mokradłach, wypłyconych jeziorach – w następstwie osadzania się martwych części roślin. Odznacza się duża wilgotnością. Po wysuszeniu często stosowany jest jako opał, nawóz organiczny, paliwo przemysłowe i surowiec chemiczny. Niektóre gatunki mają nawet właściwości lecznicze – jak borowina. Na Suwalszczyźnie można wyróżnić wszystkie rodzaje torfowisk – niskie, przejściowe i wysokie.
Torfowiska niskie są ciągle w procesie tworzenia. Porastają je zbiorowiska zarośli wierzbowych z brzozą, sosną i olszą czarną oraz szuwary tworzone przez trzcinę pospolitą, tatarak i trawy turzycowe – sztywną, zaostrzoną i tunikową, a także i storczyk krwisty. Z gatunków łąkowych na wypłycone torfowiska niskie wkraczają skrzypy, jakier ostry, niezapominajka, kaczeniec oraz wiele gatunków mchów.

Torfowiska przejściowe charakteryzują się gatunkami porastającymi torfowiska niskie i wysokie. Takie torfowiska występują głównie na jeziorach dystroficznych, śródlesnych – zwanych sucharami (np. w lasach wigierskich). Główną rolę budulcową w tym ekosystemie odgrywają torfowce tworzące na wodzie kożuchy – pło, porastające z wolna turzyca bagienną, rosiczką i żurawiną. Niekiedy pło odrywa się od większej całości i dryfuje na jezioro, gdzie tworzy torfową wysepkę – np. w Zatoce Hańczańskiej Wigier (wpływ Czarnej Hańczy).

Torfowisko wysokie powstaje w procesie narastania złoża torfowego i odcięcia jego roślinności od wód gruntowych. Mogą tu wystepować jedynie rośliny o małych wymaganiach, odporne na susze i zakwaszenia. Powierzchnię takiego torfowiska zwykle porastają głównie mchy torfowców oraz rosiczka, bagno zwyczajne, żurawina błotna i inne. Torfowiska te występują rzadko. Można je zobaczyć między innymi nad Jeziorem Jaczno oraz w niecce przyjeziornej koło Czerwonego Krzyża nad Wigrami.

Biocenozy wód tworzą różnorodne zbiorniki wodne – rzeki, starorzecza, stawy, sztuczne zalewy i jeziora. Ogólnie jezioro można podzielic na kilka stref: litoralu, sublitoralu, pelagialu oraz profundalu (tak jak na rysunku).

Litoral – obszar ławicy przybrzeżnej – strefa roślinotwórcza, płytka, obejmująca dno w jeziorach żyznych do głębokości 5 m – głębokość przenikania światła. Można wyróżnić kilka rodzajów litorału, np. litolitoral – podtyp który reprezentuje Jez. Hańcza – pobrzeże z głazów i żwiru, ławica przybrzeżna krótka i piaszczysta, brak roślin wynurzonych, skąpa roślinność zanurzona, silne falowanie wody; pasmmolitoral – silne falowanie, pobrzeże piaszczyste z rozległą piaszczystą ławicą, brak roślin wynurzonych lub rzadkie czciny daleko od brzegu – typowy dla jezior mezotroficznych; fitoral – podzielony na wielkojeziorny, małojeziorny, stawowy, bagienny i zanikający; pobrzeże charakteryzuje się silnym rozwojem roślinności zanurzonej i wynurzonej.

Rośliny strefy litoralu noszą nazwę „dużych roślin” i posiadają swoje sfery siedliskowe – szuwary – rośliny błotne występujące na granicy lądu i wody, oczerety – rośliny wodne wynurzone rosnące do 2-2,5 m głębokości, roślinności o pływających liściach – ukorzenione na głębokości 2-3 m, roślinności zanurzonej kwiatowej i bezkwiatowej – ukorzenione na głębokości 3-6 m.

Strefa litoralu jest doskonałym środowiskiem dla świata zwierzęcego. Wśród „dużych roślin”- makrofitów żyją ryby, larwy, owady, skorupiaki, pająki, małże, stułbie i wiele innych gatunków.

Sublitoral – to strefa jeziora, którą cechuje brak roślin. Dno jest najczęściej pokryte zwałowiskiem muszli małży i ślimaków oraz innych szczątków organicznych.

Pelegal – to strefa otwartej owdy, która nie ma powiązania z dnem i charakteryzuje się dużą ilością małych organizmów żywych, planktonu i nektonu.
Profundal – strefa głębinowa. Woda ma tu stałą temperaturę ok. 4 °C, panuje ciemność i deficyt tlenu, żyją nieliczne drobne organizmy – plankton przydenny i niektóre gatunki ryb.

ŚWIAT ZWIERZĄT Suwalszczyzny

Historyczne spojrzenie na królestwo zwierząt pozwala stwierdzić, iż pojaćwieskie puszcze były „spiżarnią dziczyzny” dla Rzeczpospolitej Obojga Narodów, zanim oczywiście ich nie wykarczowano. Równowaga biologiczna tego regionu trwała przez blisko 2 tys. lat i została wyraźnie naruszona wraz z ekspansją gospodarczą człowieka. Wytępiono wiele gatunków zwierząt, m.in.: tura, żubra, niedźwiedzia, konika leśnego – tarpana, sobola i rosomaka. Już współcześnie wyginęła norka europejska.

Charakterystyczną cechą miejscowego świata zwierząt jest obecność gatunków północnych (borealnych) i eurosyberyjskich, które rzadko można spotkać w innych częściach Polski. Pośród osobliwości fauny północnej badacze zwracają uwagę na bezkręgowce, strunowce (ryby) – sieja, sielawa i stynka oraz ptaki północy – gągoł, perkoz rogatek, kormoran, dubelt, rybołów, łabędź krzykliwy, gęś zbożowa i myszołów włochaty. Unikatowym ssakiem jest także zając bielak.
Na Suwalszczyźnie można wyróżnić trzy typowe środowiska faunistyczne – kompleksy pól uprawnych, kompleksy leśne oraz kompleksy wód otwartych wraz z otoczeniem przybrzeżnym.

ŚRODOWISKO PÓL I ŁĄK

• Ssaki: kret, lis, zając szarak, zając bielak, łasica, mysz polna i domowa, badylarka, sarna, jeż, tchórz i gronostaj.
• Ptaki: wrona, bocian biały, skowronek, myszołów, kuropatwa, makolągwa, sroka, kawka, jaskółka – brzegówka i dymówka, sowa płomykówka, przepiórka, pliszka, kraska, kos, wróbel.
• Płazy i gady: ropucha szara, żaba wodna i trawna, jaszczurka zwinka, zaskroniec.

ŚRODOWISKO LEŚNE

• Ssaki: ryjówka aksamitna, nietoperz borowiec, lis, borsuk, jenot, tchórz, jeż, kuna, gronostaj, smużka, wiewiórka, jeleń, łoś, sarna, dzik, bóbr, wilk, zając bielak.
• Ptaki: wrona siwa, kruk, sójka, sroka, bocian czarny, dudek, jastrząb, krogulec, myszołów, gil, jarząbek, cietrzew, puszczyk, dzięcioł czarny, słowik, zięba.
• Gady i płazy: zaskroniec, padalec, żmija zygzakowata, traszka zwyczajna, ropucha szara, jaszczurka żyworódka.

ŚRODOWISKO NADWODNE I WODNE

• Ssaki: bóbr europejski, piżmak, wydra, norka amerykańska, rzęsorek rzeczek, karczownik ziemnowodny.
• Ptaki: łabędź niemy, żuraw, czapla siwa, kormoran, perkoz dwuczuby i zausznik, cyraneczka, tracz, gęś gęgawa, gągoł, łyska, kurka wodna, mewa śmieszka, rybitwa zwyczajna, zimorodek, trzciniak, bąk, bączek, kaczka krzyżówka, cyranka.
• Ryby: sielawa, sieja, sandacz, stynka, szczupak, karp, płoć, lin, karaś, leszcz, boleń, krąp, jaź, ukleja, wzdręga, sum, węgorz, miętus, okoń, pstrąg nizinny( w rzekach – Czarnej Hańczy, Kamionce, Wiatrołuży), troć jeziorowa (wsiedlona sztucznie).
• Ślimaki i małże: błotniarka stawowa, zatoczek rogowy, szczeżuja wielka, skójka.
• Skorupiaki: żyją w planktonie litoralu i pelagialu – formy drobne jak oczlik, rozwielitka, małżoraczek. Do dużych skorupiaków należą raki – szlachetny (do 20 cm), – błotny (do 15 cm) – pręgowany (do 10 cm) – najczęściej spotykany; jest odporny na zanieczyszczenia.